بزانە عیبادی بۆ سەردانی تورکیا دەکات؟

بەغدا لە بەرامبەر نۆرە ئاوی دیجلە و فورات مۆڵەتی شەڕی پەکەکە دەداتە تورکیا.

بەشی عێراق و هەرێمی کوردستان- ئەندامی کۆمیسیۆنی ئاسایش و بەرگریی پارلەمانی عێراق ئاماژە دەکاتە ڕێککەوتنی نهێنیی نێوان عێراق و تورکیا و دەڵێت: حکوومەتی عێراق لە بەرامبەر مافی نۆرە ئاوی دیجلە و فورات مۆڵەت دەداتە تورکیا لە خاکی عێراقدا هێرش بکاتە سەر پەکەکە.

ئەسکەندەر وەتووت لە لێدوانێک بۆ ماڵپەڕی ئەلغەدپرێس دەڵێت: بەرنگار بوونەوەی پەکەکە لە قەندیل پێویستی بە هاوئاهەنگیی سوپای عێراق و تورکیا هەیە و ئەنقەرە و بەغدا بە نهێنی لەمبارەوە ڕێککەوتوون و ئەمەش دەبێتە هۆکارێک بۆ بەرفراوان بوونی هاوکاریی نێوان دوو لایەن.

ئەندامی کۆمیسیۆنی ئاسایش و بەرگریی عێراق ئاماژە بەوە دەکات حکوومەتی عێراق لە بەرامبەری وەرگرتنی مافی نۆرەئاوی دیجلە و فورات لە تورکیا مۆڵەت دەداتە ئەو وڵاتە لە باکووری عێراق بۆ هێرش‌ کردنە سەر پەکەکە کەڵک وەرگرێت.

هەر لەمبارەوە مەولوود چاوش ئۆغڵۆ وەزیری دەرەوەی تورکیا پاش سەفەری فەرماندەی ئەرکانی ئۆپەراسیۆنی تورکیا بۆ بەغدا ڕای‌گەیاند سوپای ئەو وڵاتە پاش کۆتایی ئۆپەراسیۆنی عەفرین لە مانگەکانی داهاتوودا بە هاوکاریی سوپای عێراقی هێرش دەکاتە سەر پەکەکە لە قەندیل.

تورکیا بەنداوی ئەلیسۆی لەسەر ڕووباری دیجلە دروستکردووە لە پێناوی پرکردنەوەی بەنداوەکەی ئاوێکی زۆری ڕووبارەکەی گل دەداتەوە و ئەمەش وای کردووە ئەو بڕە ئاوەی لە دیجلەوە دەگاتە عێراق بۆ نیوەی تەواو کەمبێتەوە بەوهۆشەوە ترس و دڵه‌ڕاوكێیی هاوڵاتیان له‌وشكبونی زه‌وییه‌ كشتوكاڵییه‌كانیان زیادیکردووە.

لە مێژوودا عێراق بە وڵاتی نێوان دوو رووبارەكە ناسراوە، كە مەبەست لێی رووباری دیجلە و فوراتە، بەڵام لە ئێستادا مەترسی وشكبوون لەسەر ئەو دوو رووبارە هەیە بەهۆی پرۆژەی گاپ لە توركیا، لە ئێستادا كاردانەوە ناوخۆییەكانی عێراق لەبەرامبەر بڕیاری پڕكردنەوەی بەنداوی ئەلیسۆ لەسەر رووباری دیجلە لەلایەن توركیاوە بەردەوامە، بەو پێیەی ئەو هەنگاوەی توركیا راستەوخۆ كاریگەری لەسەر ژیانی عیراقییەكان دروست دەكات و دەبێتە هۆی دروستبوونی كارەساتێكی گەورە لە وڵاتەكەدا.
…………………………………………………………………………………
تورکیا شەڕێکی شاراوە لەگەڵ عێراقدا دەکات

ئەندامێکی لیژنەی کشتوکاڵ و ئاو لە پەرلەمانی عێراق رایدەگەیێنێت، تورکیا شەڕی ئاو لەگەڵ عێراقدا دەکات بە کەمکردنەوە پشکی ئاوی رووبارەکانی دیجلە و فورات.

محەممەد سەعدوون سەهیود، ئەندامی لیژنەی کشتوکاڵ و ئاو لە پەرلەمانی عێراق رایگەیاند: دەبێت عێراق لەرێگای کارتی ئاڵوگۆڕی بازرگانی گوشار بخاتە سەر تورکیا بۆ ئەوەی تورکیا بەشە ئاوی عێراق لە روبارەکانی دیجلە و فورات کەمنەکاتەوە .

سەهیود ئاشکرایکردووە، تورکیا شەڕێکی شاراوە لەگەڵ عێراقدا دەکات، لە رێگای کەمکردنەوەی رێژەی ئاوی رووبارەکانی دیجلە و فورات ، ئاماژەش بۆ ئەوە دەکات لەکاتێکدا ناوچەی زۆنگاوەکانی عێراق کێشەیان هەیە، تورکیا ئەو سیاسەتە ئاوییە بەرامبەر بە عێراق پەیڕەودەکات.

بە گوتەی ئەو ئەندامەی لیژنەی کشتوکاڵ و ئاو، كەمكردنەوەی ئاو رەنگدانەوەی خراپی لەسەر بەروبوومی کشتوکاڵ و سامانی ئاژەڵ جێهێشتووە، جگە لە زیادبوونی رێژەی شۆرەکات لە زەوی کشتوکاڵی، کە زۆربەی خاکەکەی وایلێهاتووە بەو هۆکارەوە کەڵکی کشتوکاڵی نەمێنێت.

سەهیود بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو سیاسەتە ئاوییەی تورکیا پەیڕەویدەکات دەڵیت: قەبارەی ئاڵوگۆری بازرگانی عێراق لەگەڵ تورکیا گەیشتووەتە زیاتر لە ٢٠ ملیار دۆلار، جگە لە پڕۆژە و کۆمپانیاکانی ئەو وڵاتە لە عێراق، کە دەکرێت ئەوەیان بکرێتە کارتی گوشار بۆ ئەوەی تورکیا ئاوی زیاتر بۆ عێراق بەربداتەوە .

سەهیود ئاماژە بۆ ئەوەش دەکات، تورکیا مامەڵەیەکی باش لەگەڵ عێراقدا ناکات و پیشێلی رێککەوتن و بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەکان دەکات لە دابەشکردنی سامانی ئاویی لەگەڵ عێراقدا، لەبەرئەوەی توركیا شەڕی ئاومان لەگەڵدا دەکات پێویستە ئێمەش شەڕی ئابووری لەگەڵدا بکەین .

رۆژی سێشەممە ١٤ی نیسانی ٢٠١٥، عەقیل مەسعودی، سەرۆکی لیژنەی ئەمنی پارێزگای کەربەلا رایگەیاند، لە ناوچەی ئیبراهیمییە لە رۆژهەڵاتی کەربەلا، لەسەر نەبوونی ئاو کێشەیەک لە نێوان هۆزەکان روویداوە و هێزە ئەمنییەکان کەوتوونەتە نێوانیانەوە.

………………………………………………………………………………
ئاسۆ كەریم: توركيا دیجلە و فورات بەرووبارى نێوده‌وڵه‌تى نازانێ.

نووسەر و چاودێرێكی سیاسیی كورد لەبارەی تەنگژەی ئاوی عێراقەوە ئاماژە بەوە دەدات كە دیجلە و فورات دوو رووباری نێودەوڵەتیین و دەبێ كێشەكە لە ڕێگەی ڕێكەوتنامەی نێودەوڵەتی چارەسەر بكرێت، بەڵام توركیا جیاواز لە وڵاتانی جیهان، ئەم دوو رووبارە بە نێودەوڵەتی نازانێت.

ئاسۆ كەریم نووسەر و چاودێری سیاسی لە وتارێكدا بەناونیشانی (قه‌يرانى نێوان عێراق – توركيا و، ئێران- عێراق) باسی لە تەنگژەی ئەم دواییەی ئاوی عێراق كردووە، كە چۆن لەلایەن هەردوو دراوسێیەوە ئاوی لەسەر بڕاوە.

ئاسۆ كەریم لە وتارەكەیدا چەند ڕاستییەكی بەخاڵ خستووەتەڕوو و نووسیویەتی كە هەردوو رووباری ديجله‌و فورات، وه‌ك رووباره‌كانى دانوب، نيل، راين، دوو رووبارى نێوده‌وڵه‌تيین. رووبارى نێوده‌وڵه‌تییش ئه‌و رووباره‌يه‌ كه‌ هه‌رێمى دوو وڵات يان زێاتر لێك جيا بكاته‌وه‌ يان ببڕێ و هه‌ر وڵاتێ ده‌سه‌ڵات و سياده‌ى به‌سه‌ر ئه‌و به‌شه‌ى رووباره‌كه‌دا هه‌بێ، كه‌ به‌ خاكى ئه‌ودا ده‌ڕوا. بەڵام توركيا، ئه‌و دوو رووباره‌ی دیجلە و فوراتە، به‌رووبارى نێوده‌وڵه‌تى نازانێ.

نووسەر هەروەها ئاماژەی بەوە داوە كە له‌ساڵى ١٩٩٧دا به‌سه‌رپه‌رشتیى نه‌ته‌وه‌يه‌كگرتووه‌كان، رێكه‌وتننامه‌يه‌كى نێوده‌وڵه‌تی تايبه‌ت به‌به‌كارهێنانى رووباره‌ نێوده‌وڵه‌تييه‌كان بۆ مه‌به‌ستگه‌لێكى ناكه‌شتيوانى مۆر كرا. عێراق له‌٢٠٠١ه‌وه‌ ئه‌ندامى ئه‌و رێكه‌وتنامه‌يه‌يه‌، بەڵام ئێران و توركيا ئه‌ندامى ئه‌و رێكه‌وتنامه‌يه‌نين. ئەمەش له‌كاتێكدایە كە لە ١٧ى ئابى ٢٠١٤ه‌وه‌، رێكه‌وتنامه‌ى ١٩٩٧ كارى پێ ده‌كرێت. به‌ڵام توركيا و ئێران چونكه‌ ئه‌ندام نين له‌و رێكه‌وتنامه‌يه‌دا، پابەندیشی نین.

ئاسۆ كەریم نووسیویەتی كە به‌ توركيا، ئێران، سوريا و عێراق ده‌گوترێ وڵاتانى حه‌وزى ئاويى رووبارى ديجله‌، واتا بۆ چاره‌سه‌ركردنى گرفتى دابه‌شكردنى دادوەرانەی ئاوى ديجله‌، هەقە ئه‌م چوار وڵاته‌ بگه‌نه‌ گه‌ڵاڵه‌نامه‌يه‌كى هاوبه‌ش. له‌رێكه‌وتنامه‌ى لۆزانه‌وه‌ بگره‌ تا پرۆتۆكۆڵى ١٩٤٦ و پرۆتۆكۆڵى ١٩٧٨ و كۆنووسى ١٩٨٠ى نێوان توركيا و عێراق، گرفت و كێشه‌ى ئاو له‌نێوان هه‌ردوو وڵاته‌دا چاره‌سه‌ر نه‌كراوه‌، ئەمەیە حاڵی ئەو وڵاتەی ئاوی بۆ دەچێ (المصب) به‌ده‌ست وڵاتانى سەرچاوەی ئاو (المنبع).

لە كۆتاییشدا نووسیویەتی كە توركيا و ئێران، خۆيان له‌رووى سياسى و سه‌ربازييه‌وه‌ به‌ به‌هێزتر ده‌زانن له‌عێراق و سووريا، پره‌نسيپه‌كه‌ش ئەوەیە كە دەڵێ پێتده‌وه‌ستم ڕاناوه‌ستم. جگە لەوەش وڵاتی توركیا ئاو بۆ به‌ديهێنانى مه‌به‌ستى ئابوورى و سياسى و ئه‌منى و عه‌سكه‌رى به‌كارده‌هێنێ، به‌تايبه‌تى له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى ئاينده‌ى عێراقدا، ئه‌مه‌ بۆ ئێرانيش راسته.
………………………………………………………………………………………
شوێن‌و گرنگی بەنداوەكە بۆ دەوڵەتی توركیا.

شوێنی پڕۆژەكە دەكەوێتە خواروی میزۆپۆتامیا‌وە واتە نێوان هەردوو حەوزی دیجلە‌و فوراتەوە كە٩ پارێزگای كوردی دەگرێتە خۆی لەوانە شارەكانی”ئادیەمان‌و باتمان‌و دیاربەكر، گازی عەنتاب‌ و كیلیس، ماردین، سێرت‌ و ئورفە‌و شرناخە”‌و لەساڵی ١٩٧٠وە بەمەبەستی پڕۆژەی ئاودێری‌و هایدرۆ ئەلكتریك بەرنامەی پڕۆژەی گاپ لەسەر روباری دیجلە‌و فورات دادەنرێت‌ و لەساڵی ١٩٨٠دا فراوانتر دەكرێت‌ و بەرنامەیەكی هەمەلایەنەی لەكەرتەكانی ئابوری‌ و كۆمەڵایەتی‌ و وزەی كارەبا‌ و دارستان‌ و پەروەردە‌ و تەندروستی‌ و چەند بواری تریشی بۆ زیاد كراوە، بەنداوەكە كە بەنداوی ئەتاتوركیشی لەسەرە لە٢٢ دەربەند‌و ١٩ناوەندی هایدرۆئەلكتریك پێكهاتووە، لەگەڵ سیستەمێكی ئاودێری هەرێمی یەك ملیۆن هێكتاریی كەتێچونی گشتی پڕۆژەكە ٣٢ملیار دۆلارە‌و لە ساڵی ١١/٤/١٩٨٣وە دەست بەجێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە كراوە هەرچەندە مێژویەكی كۆنی لێكۆڵینەوەی هەیە‌و بڕیار بوەە لەساڵی ١٩٩٤دا تەواو بكرێت.
پڕۆژەی گاپ كە پێكدێت لە دروستكردنی دەیان بەنداوی ئاو لەكوردستانی باكور بەگەورەترین بەنداو لەجیهاندا لەقەڵەم دەدرێت‌ و بیرۆكەی جێبەجێكردنی پڕۆژەی گاپ دەگەڕێتەوە بۆ ٤٠ ساڵ لەمەوپێش‌و تا ئێستا تەواو نەكراوە.
……………………………………………………………………………………..
كورد چۆن لەگاپ دەڕوانێت؟

بۆچونی كوردی باكوور تەواو پێچەوانەی دەسەڵاتە‌و دەڵێن بەهیچ شێوەییەك لەم پڕۆژەیە سوودمەند نابین، چونكە بەهۆی ئەم پڕۆژەییەوە هەزاران گوندی كوردی چۆڵكراون‌ و بە ناچاری روویان لەشارە گەورەكان كردوە كە ئامانجی توركیا تواندنەوەیانە لەرووی فەرهەنگی‌و كەلتورییەوە‌و چەندین شوێنەواری دێرینی كورد لەناوچون وەك شوێنەوارەكانی حەسەن كێف‌ و دێرسیم، بۆیە بەپڕۆژەیەكی سیاسی بۆ تواندنەوە‌و لەناوبردنی ناسنامەی كوردی دەزانن.
……………………………………………………………………………………
گۆڕینی پێكهاتەی دیمۆگرافی كوردستان.

پێكهاتەی جوگرافی كوردستان بۆ دروستكردنی ئەم جۆرە دەریاچانە لەبارە هەر بۆ ئەمەشە دروستكردنی بەنداو بۆ گلدانەوەی ئاو‌ و سوودەكانی تری لەشاری دێرسیمی ئەو وڵاتە خرایە بەرنامەوە، شاری دێرسیم كەشارێكی كوردی عەلەوییە لەساڵی١٩٨٣وە ناوەكەی بۆ تونجەلی گۆڕا‌وە‌و دروستكردنی ٨ بەنداو لەم شارەدا لە بەرنامەدایە كە بە دۆڵی مونزور دەناسرێت‌و هەر لەم دۆڵەدا بەنداوەكانی مەرجان‌ و ئوزون چاییر ئەنجامدراوە بەڵام لەبەرئەوەی ئاراستەی ئاوەكەی گۆڕاوە دارو درەختی دەوربەری وشك بون‌ و بەنداوی كۆناك تەپەی یەك‌ و دوو لەتەواو بوندان‌و پاشان بەنداوی كاڵەتەپە‌و بۆزكایا‌و هارچیك‌و ئاكیاكك لەدروستكردندان‌ و بە دروستكردنی دۆڵی مونزور هەزاران گیانەوەر لەناوچون‌ و ژینگەی ئەو ناوچەیە تووشی زیان بوو.

توركیا بەئامانجی كۆنترۆڵكردنی ئەو شوێنە كوردییانە بەتایبەتی لەرووی سەربازییەوە بەنداو دروستدەكات‌ و لەلایەكی تریشەوە دەوڵەمەندی ئەم شوێنانە هۆكارن بۆ ئەم پڕۆژانە‌و ئەمە كێشەی كورد لەداهاتوودا قورستر دەكات.

چۆنیەتی دابەشكردن‌و زیادكردنی بەشە ئاو بۆ هەر دوو وڵات لەلایەن توركیاوە، عێراق داوایكرد لیژنەی سێ قۆڵی لەم بوارەدا چالاك بكرێتەوە بۆ گفتۆگۆكردن لەسەر كێشەكە‌ و نەتەوە یەكگرتوەكانیش لەساڵی١٩٩٧دا پەیماننامەی ئاوی ئامادەكرد‌و داوای لەم وڵاتانە كرد مۆری بكەن، بەڵام توركیا پەیماننامەكەی ئیمزا نەكرد، چونكە ئەو دەیەوێت تاكلایەنە روبارەكان بخاتە ژێر دەستی خۆیەوە‌و وەك فشارێك لەكات‌و ساتی خۆیدا بەكاری بهێنێت، كە زۆر لەوڵاتە عەرەبیەكانیش دژی ئەم هەڵوێستەی توركیان بەتایبەتی لەو كاتەدا كە میدیاكانی توركیا ئاشكرایانكرد كە كۆمپانیا ئیسرائیلیەكانیش دەستیان لەم پڕۆژەیەدا هەبوە‌و ناردنی ئاویش بۆ وڵاتانی عەرەبی بە بۆری‌و بەرێگەی ئیسرائیلدا دەڕوات، بۆیە پڕۆژەی ئاوی ئاشتیشیان كە توركیا دەستی پێكردوە رەتكردۆتەوە.

ۆرگۆت ئۆزاڵ بۆ سوود وەرگرتن لەهەردوو شەڕی كەنداو لەعێراق پەلەی لە دروستكردنی گاپ كرد‌و لەساڵی١٩٩٧ دا توركیا یەكەم وڵات بوو بەرامبەر پەیماننامەی ئاوی نەتەوە یەكگرتوەكان رابوەستێت‌و ئیمزای نەكات.
بەپێی تازەترین ئامار توانای بەرهەمهێنانی توركیا بۆ وەرگرتنی ئاو ٩١ مەتر سێجا زیادی كردوە، لەكاتێكدا ٣٣ مەتر سێجای پێویستە‌و بەنیازیشە ١١ ملیار‌و نیو ئاو لە رووباری فورات گل بداتەوە، ئەمەش كاریگەری بۆ سەر عێراق‌ و هەرێمی كوردستانیش بەتایبەتی دەبێت‌ و بەم شێوەیە جۆرێك لەناچاركردنی هەرێمی كوردستانیش دەبێت بۆ ئەوەی هەڵوێستیان بەرامبەر توركیا نەرمتر بێت‌ و پشتگیری لە پڕۆژەكانی بكرێت هەرچەندە زیانی هەرێم‌ و كوردیشی تێدا بێت، بۆیە دەبێت لەكوردستاندا بەگەڕخستنی عەقڵی ئابووری‌ و دەستكردن بەهەڵبەستی بەنداو بۆ گلدانەوەی ئاو‌و وەرگرتنی تەدبیری پێویست بخرێتە كارەوە‌و رێگە بە ئێران‌ و توركیاش نەدرێت سەرچاوەكانی هەرێمیش وشك بكەن.

سەرچاوەکان:

کوردستان٢٤
باسنیوز
کوردپرێس